(LSVN) – Trong phạm vi bài viết này, tác giả tập trung làm rõ một số nguyên nhân cốt lõi thuộc dạng “bản chất” dẫn đến tồn tại nhiều lỗ hổng tạo điều kiện cho việc thực hiện một số hành vi bị cấm trong hoạt động đấu thầu và mạnh dạn đưa ra một số ý kiến đề xuất để khắc phục các lỗ hổng quá lớn trong thời gian qua.
Đặt vấn đề
Thời gian qua, nhiều vụ án về vi phạm quy định trong đấu thầu đã được điều tra, truy tố và đưa ra xét xử công khai. Các cáo buộc của các cơ quan tiến hành tố tụng chủ yếu tập trung vào một số hành vi bị cấm trong hoạt động đấu thầu quy định tại Điều 89 Luật Đấu thầu 2013 (nay là Điều 16 Luật Đấu thầu 2023) như đưa, nhận, môi giới hối lộ; thông thầu; tiết lộ những tài liệu, thông tin về quá trình lựa chọn nhà thầu… Trong một số vụ án điển hình, Viện Kiểm sát còn chỉ ra những sơ hở, thiếu sót trong một số văn bản quy phạm pháp luật, trong công tác quản lý nhà nước về đấu thầu, kiểm toán trong lĩnh vực xây dựng công trình giao thông, mua sắm trang thiết bị y tế là nguyên nhân, điều kiện dẫn đến hành vi phạm tội của các bị cáo.
Ngoài ra, còn phải kể đến trách nhiệm của nhiều Bộ, ngành và Ủy ban nhân dân các tỉnh, thành phố do buông lỏng công tác kiểm tra, thanh tra hoạt động xây dựng, mua sắm hàng hóa, không kịp thời phát hiện những sai phạm của chủ đầu tư, nhà thầu để xử lý gây thiệt hại đặc biệt nghiêm trọng cho ngân sách nhà nước. Điều đáng báo động hơn nữa là việc vi phạm các hành vi bị cấm trong hoạt động đấu thầu còn dẫn đến sự tha hóa của không ít cán bộ ở dự án, gói thầu thi công bị kỷ luật, khai trừ ra khỏi Đảng và xử lý hình sự, làm giảm niềm tin của nhân dân, gây bức xúc trong dư luận.
Trong phạm vi bài viết này, tác giả tập trung làm rõ một số nguyên nhân cốt lõi thuộc dạng “bản chất” dẫn đến tồn tại nhiều lỗ hổng tạo điều kiện cho việc thực hiện một số hành vi bị cấm trong hoạt động đấu thầu và mạnh dạn đưa ra một số ý kiến đề xuất để khắc phục các lỗ hổng quá lớn trong thời gian qua.
Ảnh minh họa. Nguồn: Internet.
1. Một số nguyên nhân vi phạm nổi bật
Như chúng ta biết, sau mười năm thi hành đã cho thấy Luật Đấu thầu 2013 bộc lộ rõ nhiều hạn chế, bất cập trong quá trình đấu thầu dẫn đến việc không chỉ gây khó khăn cho các cơ quan quản lý nhà nước, chủ đầu tư, nhà thầu mà còn ảnh hưởng đến hiệu quả sử dụng vốn đầu tư công, tạo kẽ hở cho tham nhũng, tiêu cực. Luật Đấu thầu 2023 tuy được sửa đổi, bổ sung nhưng đã không mang lại nhiều kỳ vọng như người ta tưởng, bởi cách tư duy làm luật vẫn chủ yếu dựa trên “nền” của luật cũ. Việc “tân trang”, “sửa chữa” những lỗ hổng mang tính chắp vá nên mới chỉ dừng lại ở việc tập trung chỉnh sửa, bổ sung các quy trình, trình tự thủ tục mang tính kỹ thuật nên không thể tránh khỏi sự chồng chéo, mẫu thuẫn kiểu sửa điều này thì lại vướng điều kia chứ chưa đưa ra được các giải pháp đồng bộ nhằm phòng ngừa, ngăn chặn kịp thời những hành vi vi phạm trong đấu thầu.
Điều 16 Luật Đấu thầu 2023 (Điều 89 Luật Đấu thầu 2013) chỉ tập trung liệt kê các hành vi bị cấm trong hoạt động đấu thầu chứ không đưa ra khái niệm hay giải thích thế nào là hành vi bị cấm. Tuy nhiên, hành vi bị cấm trong pháp luật nói chung và trong hoạt động đấu thầu nói riêng có thể hiểu là những hành vi bị cấm tuyệt đối, nếu cố tình vượt qua “làn ranh đỏ” này, sẽ bị xử lý theo các chế tài tương thích tùy theo tính chất và mức độ của hành vi, có thể là phạt tiền, phạt tù kèm theo các biện pháp khắc phục hậu quả pháp lý khác.
Luật Đấu thầu quy định 9 nhóm hành vi bị cấm, trong đó có nhóm thì chủ thể thực hiện hành vi bị cấm bao gồm cả chủ đầu tư, nhà thầu lẫn đơn vị tư vấn, có nhóm chỉ có chủ đầu tư và nhà thầu và có nhóm chỉ có đơn vị tư vấn. Nhưng trên thực tế đó chỉ là các chủ thể mang tính “hình thức” và “bề nổi” chứ không phải là chủ thể đích thực thực hiện hành vi chỉ đạo ngầm. Đây có thể được coi là chủ thể “ngầm” có chức quyền lạm dụng quyền lực để “bảo kê” cho nhà thầu nhằm can thiệp thô bạo vào chủ đầu tư, dự án, gói thầu theo kiểu “ném đá giấu tay” để tạo điều kiện cho nhà thầu thắng thầu bằng mọi giá. Kiểu chủ thể này mới thực sự nguy hại tạo ra nhiều hệ lụy, trong đó có hệ lụy ảnh hưởng sâu sắc đến sự phát triển của đất nước. Vậy đâu là nguyên nhân chính dẫn đến hành vi bị cấm trong hoạt động đấu thầu?
Thứ nhất, phải thừa nhận rằng cơ chế “xin-cho” vẫn ngang nhiên tồn tại trong hoạt động đấu thầu. Tại sao vậy? bởi để có nguồn vốn, phê duyệt chủ trương đầu tư cho dự án, không ít các bộ ngành hay địa phương có dự án phải “gõ cửa” không biết bao nhiêu cơ quan và “vượt rào” qua không biết bao nhiêu thủ tục. Với cơ chế vận hành như vậy thì không thể không thu xếp nguồn kinh phí để “bôi trơn”. Vậy ai là người đứng ra lo khoản tiền này trong khi các chủ đầu tư không thể lo và giải ngân một cách hợp pháp. Một hay một nhóm được gắn mác là “nhà thầu” có tiền và có quan hệ xuất hiện như một giải pháp cứu cánh để thúc đẩy và dẫn nguồn vốn về cho chủ đầu tư. Chủ thể “chạy thầu” bắt đầu lộ mặt từ đây.
Thứ hai, cơ chế để triển khai một dự án đầu tư cho đến khi được cụ thể hóa bằng các gói thầu vẫn phải trải qua rất nhiều thủ tục phê duyệt từ Bộ, ngành chủ quan hay Hội đồng nhân dân tỉnh, Ủy ban nhân dân tỉnh, sở, ban, ngành chủ quản thì chủ đầu tư mới có thể triển khai dự án. Chính quy trình này đã tạo ra nhiều chỉ đạo “ngầm” từ các chủ thể có chức quyền nhưng không tham gia trực tiếp vào hoạt động đấu thầu. Qua một số vụ án hình sự vi phạm quy định về đấu thầu điển hình cho thấy chỉ cần một câu nói định hướng hay chỉ cần một ý tứ của lãnh đạo cấp trên là cấp dưới phải tuân theo một cách vô điều kiện để cho nhà thầu được gửi gắm đó thắng thầu bằng mọi giá cho dù có vướng luật như thế nào đi chăng nữa.
Thứ ba, khi những chỉ đạo “ngầm” được coi như là kim chỉ nam cho hoạt động đấu thầu thì buộc chủ đầu tư phải tự nghĩ cách hoặc nhờ đơn vị tư vấn để xây dựng hồ sơ mời thầu theo định hướng đó. Nếu nhà thầu hay liên danh nhà thầu đã được gửi gấm chưa đạt về năng lực tài chính hay năng lực kinh nghiệm để khả năng thực thi gói thầu thì chỉ cần móc nối với một số đơn vị kiểm toán hay đơn vị tư vấn hồ sơ mời thầu là xong. Thậm chí, để tạo tấm bình phong cho khách quan, chủ đầu tư và nhà thầu còn tạo ra “ma trận” quan xanh, quân đỏ để nhằm chia thị phần gói thầu theo hướng nhà thầu “quân đỏ” sẽ trở thành tổng thầu hoặc là nhà thầu chính, còn nhà thầu “quân xanh” đương nhiêm ẵm vai trò nhà thầu phụ. Quy trình khép kín này là tương đối hoàn hảo nếu dự án, gói thầu chỉ bị thanh, kiểm tra về quy trình đấu thầu.
Thứ tư, do đã phải bỏ ra một khoản kinh phí lớn để “chạy thầu” nên khi triển khai gói thầu cần phải nghĩ cách để thu hồi lại. Cơ chế trích lại tỷ lệ phần trăm của gói thầu được đặt ra. Cơ chế này được coi như là luật “bất thành văn” và nhà thầu phải tuân thủ một cách vô điều kiện. Sự “rút ruột” gói thầu để có tiền chi cơ chế vô hình chung đã gây thiệt hại cho nhà nước từ khi nào mà không hay.
2. Một số hành vi bị cấm điển hình trong hoạt động đấu thầu khi xuất hiện sự chỉ đạo của chủ thể “ngầm”
Khi có sự tác động từ các chủ thể “ngầm” can thiệp thô bạo vào chủ đầu tư dự án thì mặc nhiên sẽ làm cho toàn bộ quy trình, thủ tục đấu thầu chỉ còn mang ý nghĩa về mặt hình thức. Sự câu kết, thông đồng, móc ngoặc giữa chủ đầu tư, nhà thầu và đơn vị tư vấn chỉ còn là thủ tục mang tính kỹ thuật để hợp thức hóa cho việc chỉ định thầu trái luật. Nếu bị quy kết thì chỉ phần “ngọn” bị lôi ra, còn phần “gốc” sẽ vẫn được an bài.
Hành vi đưa, nhận, môi giới hối lộ: các hành vi này được coi là hành vi bao phủ và có tính chất quyết định nhất đối với sự chỉ đạo của chủ thể “ngầm”. Hành vi này tạo ra một quy trình đấu thầu không minh bạch. Lợi ích nhóm được đặt lên hàng đầu sẽ tất yếu dẫn đến việc gói thầu bị chậm tiến độ, chất lượng công trình, chất lượng hàng hóa kém chất lượng gây thiệt hại cho ngân sách nhà nước. Không những vậy, hành vi này còn tạo ra sự tha hóa về đạo đức cho không ít cán bộ có trình độ và năng lực khi phải làm theo sự chỉ đạo trái luật
Hành vi dàn xếp, thỏa thuận để cho một bên thắng thầu: khi đã bị chủ thể “ngầm” chi phối, chủ đầu tư phải nghĩ cách để nhà thầu hay liên danh nhà thầu được gửi gắm để thắng thầu bằng mọi giá. Hành vi này như là một hệ quả tất yếu của việc chỉ đạo trái luật. Nhưng khách quan mà nói thì chủ thể thực hiện hành vi này mặc dù có sự dàn xếp nhưng do có trình độ chuyên môn và kinh nghiệm lựa chọn nhà thầu nên đã có những định hướng để tìm được những nhà thầu có năng lực “tương đối” trong lĩnh vực liên quan vì họ hiểu sức ép của tiến độ, sức ép của việc giải ngân vốn ngân sách, sức ép của công tác thanh kiểm tra và quyết toán gói thầu. Điều đau đớn nhất là không ít những bị cáo khi đứng trước vành móng ngựa mới nhận ra sự dàn xếp, sự định hướng của mình cho một nhà thầu hay liên danh nhà thầu nào đó thắng thầu là hành vi vi phạm pháp luật.
Hành vi tiết lộ tài liệu, thông tin về quá trình lựa chọn nhà thầu: chủ thể thực hiện nhóm hành vi này thường là các thuộc cấp làm chuyên môn trong tổ thẩm định hồ sơ mời thầu và kết quả lựa chọn nhà thầu. Theo quy định hiện hành thì để phát hành được hồ sơ mời thầu, trước hết chủ đầu tư cần phải thuê các đơn vị tư vấn lập và thẩm định thiết kế kỹ thuật, dự toán cho gói thầu. Đây được là thông tin “mật” của chủ đầu tư. Nhưng với cách làm truyền thống này, vô hình chung đã tạo cho các nhà thầu “tò mò” để khai thác đến cùng. Không có thông tin này thì nhà thầu không khác gì “gà mắc tóc” khi tham dự thầu. Và như một hệ quả tất yếu, có “cầu” thì ắt có “cung”, người tiết lộ thì có phần, người được tiết lộ sẽ thu được lợi ích vô cùng lớn từ việc rút tối đa ngân sách nhà nước về túi mình.
3. Bài học rút ra từ một số vụ án và đề xuất kiến nghị
Qua một số vụ án vi phạm quy định trong đấu thầu trong thời gian gần đây cho thấy nguyên nhân chính trước hết vẫn là ở công tác xây dựng luật. Nhiều sơ hở, thiếu sót, mâu thuẫn nhau trong một số văn bản quy phạm pháp luật, nhất là Luật Đấu thầu đã được các cơ quan tiến hành tố tụng chỉ ra. Tư duy xây dựng luật vẫn theo lối mòn cũ, sửa điều này thì lại mâu thuẫn điều khác. Không những vậy, quy trình xây dựng luật đôi khi chưa ghi nhận hết các ý kiến của các nhà thầu có thương thiệu, nhà thầu để năng lực và bản lĩnh để nói “không” với tiêu cực dẫn đến hệ quả là gói thầu, công trình không về được tay đúng nhà thầu có năng lực và sở trường trong lĩnh vực liên quan.
Cơ chế xin – cho vẫn còn hiện hữu trong kế hoạch cấp nguồn vốn ngân sách cho các bộ ngành, địa phương hay lĩnh vực cần ưu tiên đầu tư dẫn đến xuất hiện nhóm chủ thể “ngầm” có quyền lực can thiệp và chi phối hoạt động đấu thầu. Không dừng lại ở đó, một lực lượng doanh nghiệp sân sau không có năng lực luôn túc trực để sẵn sàng “chạy thầu” để “súy” phần và phân phối lại cho các nhà thầu khác. Đây có thể được coi là nút thắt của thể chế cần quyết liệt xử lý triệt để. Cần nêu cao tính liêm chính, một phẩm chất quan trọng hàng đầu của người cán bộ, đảng viên vì Chủ tịch Hồ Chí Minh cho rằng “cán bộ là cái gốc của mọi công việc… Công việc thành công hoặc thất bại đều do cán bộ tốt hay kém”.
Và sau cùng, cần phải cụ thể hóa và nêu cao vai trò, trách nhiệm của công tác kiểm tra, thanh tra trong hoạt động đấu thầu. Tuy nhiên, để công tác này thực sự có ý nghĩa và ngăn chặn kịp thời các hành vi bị cấm trong hoạt động đấu thầu, chúng ta nên xem xét tạo ra một cơ chế liên thông, có sự kết nối với cơ quan tiến hành tố tụng từ giai đoạn chuẩn bị kế hoạch cho mỗi dự án, gói thầu. Sự cảnh báo và phòng ngừa sẽ được phát tín hiệu từ rất sớm khi các ý định thực hiện hành vi bị cấm trong hoạt động đấu thầu mới còn đang ở trong trứng nước.
Với hy vọng, việc Bộ Chính trị ban hành Nghị quyết 66 về đổi mới công tác xây dựng và thi hành pháp luật đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới là để kiến tạo một hệ thống pháp luật đồng bộ, khả thi, minh bạch, tạo một môi trường ổn định cho sản xuất, kinh doanh, thúc đẩy đổi mới sáng tạo, nâng cao năng lực hội nhập quốc tế, loại bỏ triệt để các rào cản do những chồng chéo, mâu thuẫn trong hệ thống luật pháp gây ra nên ngày 25 tháng 6 năm 2025, Quốc hội tiếp tục ban hành Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Đấu thầu, Luật Đầu tư theo phương thức đối tác công tư, Luật Hải quan, Luật Thuế giá trị gia tăng, Luật Thuế xuất khẩu, thuế nhập khẩu, Luật Đầu tư, Luật Đầu tư công, Luật Quản lý, sử dụng tài sản công thì những lỗ hổng trong các văn bản quy phạm pháp luật, những nguyên nhân gốc, căn bản dẫn đến những hành vi vi phạm pháp luật trong hoạt động đấu thầu như trong thời gian qua sẽ được giải quyết triệt để.
Luật sư PHAN KHẮC NGHIÊM
Công ty luật TNHH NPK Quốc tế.
Bài được đăng tại: Tạp chí điện tử Luật sư Việt Nam
